Alkalen Fosfataz (ALP) Yüksekliği Nedir?

Alkalen fosfataz (ALP), insan vücudunda birçok dokuda bulunan ve özellikle karaciğer fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kritik role sahip bir enzimdir. Rutin biyokimya panellerinin vazgeçilmez bir parçası olan ALP düzeylerindeki yükseklik, çeşitli patolojik durumların erken tanısında önemli ipuçları sunmaktadır. Bu makalede ALP yüksekliğinin klinik önemini, izoenzim türlerini ve tedavi yaklaşımlarını detaylı olarak inceleyeceğiz.

1.Alkalen Fosfatazın Fizyolojik Rolü Nedir?

Alkalen fosfataz, alkali pH ortamında fosfat esterlerini hidrolize eden bir enzimdir. Normal fizyolojik koşullarda, ALP öncelikle karaciğer, kemik, bağırsak ve plasentada yüksek konsantrasyonlarda bulunur¹. Enzimin temel işlevi, hücresel metabolizmada fosfat gruplarının transferi ve kemik mineralizasyonunda rol oynamaktır. 

Serum ALP düzeyleri yaş, cinsiyet ve fizyolojik duruma göre değişkenlik gösterir. Yetişkinlerde normal ALP değerleri genellikle 44-147 U/L arasında kabul edilir, ancak bu değerler laboratuvara ve kullanılan metoda göre değişebilir². Çocuklarda ve adolesanlarda kemik büyümesi nedeniyle ALP düzeyleri yetişkinlere göre daha yüksek seyredebilir.

2.ALP İzoenzimleri Ne Demek? Neyi Gösterir?

“İzoenzim” aynı biyokimyasal reaksiyonu gerçekleştiren, fakat farklı organ ve dokularda bulunan enzim formlarına verilen addır. ALP izoenzimleri de farklı dokularda üretilen ALP formlarıdır. Hepsi fosfat gruplarının ayrılmasında görev alır, ancak kaynağına göre yapısal küçük farklılıklar gösterir.

Başlıca ALP İzoenzimleri

1. Karaciğer ALP’si: Safra yolları hastalıkları (kolestaz, taş, tıkanıklık) veya hepatitlerde yükselir.
2. Kemik ALP’si: Kemik yapım ve yıkımının arttığı dönemlerde (çocukluk, ergenlik, kırık iyileşmesi, Paget hastalığı, metastazlar) yükselir.
3. Bağırsak ALP’si: Daha nadirdir, bazı kişilerde özellikle yemek sonrası yükselebilir.
4. Plasental ALP: Gebelikte yükselir.
5. Renal ALP: Böbrek kaynaklıdır, klinikte nadiren ölçülür.

Toplam ALP yüksekliği görüldüğünde bunun karaciğerden mi, kemikten mi kaynaklandığını ayırt etmek için ALP izoenzim analizi yapılır.

3.Karaciğer Kaynaklı ALP (Hepatik ALP) yüksekliği nedenleri nelerdir?

Karaciğer kaynaklı ALP, yetişkinlerde serum ALP'nin yaklaşık %50-60'ını oluşturur³. Hepatositlerin sinüzoidal membranında ve safra kanallarının epitelinde yoğun olarak bulunur. Karaciğer hastalıklarında, özellikle intrahepatik ve ekstrahepatik kolestazda belirgin yükseklik gösterir.

Karaciğer kaynaklı ALP yüksekliğinin başlıca nedenleri:

• Safra taşı hastalığı
• Primary biliary cholangitis (PBC)
• Primary sclerosing cholangitis (PSC)
• İlaç kaynaklı hepatotoksisite
• İnfiltratif karaciğer hastalıkları
• Hepatik metastazlar

4.Kemik Kaynaklı ALP (Ossöz ALP) yüksekliği nedenleri nelerdir?

Kemik kaynaklı ALP, osteoblastlar tarafından üretilir ve kemik yapımı (osteogenez) sürecinde kritik rol oynar⁴. Yetişkinlerde serum ALP'nin yaklaşık %40-50'sini oluşturur. Kemik döngüsünün artması durumlarında belirgin yükseklik gösterir.

Kemik kaynaklı ALP yüksekliğinin başlıca nedenleri:

• Paget hastalığı
• Osteomalazi
• Hiperparatiroidizm
• Kemik metastazları
• Fraktür iyileşmesi
• Büyüme dönemindeki çocuklar

5.ALP yüksekliği neden önemlidir?

ALP yüksekliği, hastalığın lokalizasyonunu belirlemede önemli bir belirteçtir. Karaciğer ve kemik hastalıklarının ayırıcı tanısında, diğer biyokimyasal parametrelerle birlikte değerlendirilmelidir⁷.

Karaciğer hastalıklarında: GGT, Bilurubin düzeyleri , ALT-AS değerleri de GGT yanında değerlendirilmelidir.

• Gamma-glutamil transferaz (GGT) ile birlikte yükseklik
• Bilirubin düzeylerinde artış
• Aminotransferaz düzeylerinde değişken artış, ALP yüksekliğinin karaciğer kaynaklı olduğunu destekler.

Kemik hastalıklarında: Kan Kalsiyum, Fosfor, Parathormon ve D vitamini düzeyi ile birlikte değerlendirilmelidir.

• Kalsiyum ve fosfat düzeylerindeki değişiklikler
• Paratiroid hormon (PTH) düzeylerindeki anormallikler
• 25(OH) vitamin D düşüklüğü, kemik kaynaklı ALP yüksekliğinin en sık nedenidir.

Yüksek ALP düzeyleri, özellikle karaciğer hastalıklarında prognozun kötüleşmesi ile ilişkilidir⁸. Kronik karaciğer hastalıklarında persistant yüksek ALP düzeyleri, fibrozis progresyonu ve siroz gelişimi riskini artırır.

6.ALP Yüksekliği Tehlikeli midir?

ALP yüksekliğinin tehlike derecesi, altta yatan nedenin ciddiyetine bağlıdır. Hafif yükseklikler genellikle benign nedenlerle ilişkili olabilirken, belirgin yükseklikler ciddi patolojileri işaret edebilir⁹.

Acil Müdahale Gerektiren Durumlar

• ALP > 3-4 kat normal üst sınır: Akut safra yolu obstrüksiyonu
• Eşlik eden hiperkalsemi: Malignite şüphesi
• Akut karın ağrısı ile birlikte: Safra taşı koliği
• Kemik ağrıları ile birlikte: Paget hastalığı veya metastaz şüphesi

Kronik İzlem Gerektiren Durumlar

• Hafif-orta ALP yükseklikleri (1.5-3 kat)
• Asemptomatik hastalar
• İlaç kullanımına bağlı yükseklikler

7.ALP Düzeylerini Düşürmek İçin Ne Yapılmalıdır?

ALP (Alkalen Fosfataz) yüksekliği, altta yatan nedene göre farklı tedavi yaklaşımları gerektirir. Tedavi planı, yüksekliğin karaciğer mi yoksa kemik kaynaklı mı olduğuna göre şekillendirilir.

Karaciğer Kaynaklı Yüksekliklerde

• Safra taşı hastalığı: Safra yollarındaki taşların neden olduğu ALP yüksekliğinde endoskopik girişimler (ERCP) veya cerrahi yöntemler uygulanabilir.
• İlaç kaynaklı hepatotoksisite: Karaciğer hasarına yol açtığı düşünülen ilaçların kesilmesi veya alternatif tedavilere geçilmesi gerekir.
• Primer biliyer kolanjit (PBC): Ursodeoksikolik asit (UDCA) tedavisi standart yaklaşımdır.
• Primer sklerozan kolanjit (PSC): Safra yollarındaki darlıklara yönelik endoskopik dilatasyon veya stent yerleştirme işlemleri uygulanabilir.

Kemik Kaynaklı Yüksekliklerde

• Paget hastalığı: Kemik dokusunda anormal yeniden yapılanmaya yol açan bu hastalıkta bisfosfonat tedavisi tercih edilir.
• Osteomalazi: Vitamin D ve kalsiyum eksikliğine bağlı kemik yumuşamasında replasman tedavisi uygulanır.
• Hiperparatiroidizm: Cerrahi paratiroidektomi veya kalsitriol tedavisi ile düzelme sağlanabilir.

Destekleyici Tedaviler

Beslenme ve yaşam tarzı değişiklikleri: Alkol tüketiminin sınırlandırılması, hepatotoksik ilaçlardan kaçınılması, dengeli beslenme, yeterli vitamin D alımı ve düzenli egzersiz kemik ve karaciğer sağlığını destekler.

Farmakolojik destekler: Gerektiğinde hepatoprotektif ajanlar, antioksidan destekler, mineral ve vitamin replasmanları tedaviye eklenebilir.

İzlem Stratejileri

ALP yüksekliği olan hastalarda düzenli takip kritiktir¹². İzlem sıklığı altta yatan nedenin ciddiyetine göre belirlenir:

• Hafif yüksekliklerde: 3-6 aylık kontroller
• Orta düzey yüksekliklerde: 1-3 aylık kontroller
• Ciddi yüksekliklerde: Haftalık-aylık sık kontroller

Sonuç

ALP yüksekliği, çeşitli patolojik durumların erken tanısında kritik önem taşıyan bir laboratuvar bulgusu olup, uygun değerlendirme ve tedavi yaklaşımları ile etkin şekilde yönetilebilir. İzoenzim türlerinin belirlenmesi, altta yatan nedenin tespitinde ve hedefli tedavi planlamasında büyük önem taşımaktadır. Hastalarda ALP yüksekliği tespit edildiğinde, kapsamlı bir değerlendirme yapılarak etiyolojik faktörler belirlenmeli ve uygun tedavi protokolleri uygulanmalıdır.

Kaynaklar

1. Moss DW. Alkaline phosphatase isoenzymes. Clin Chem. 1982;28(10):2007-2016.
2. Sharma U, Pal D, Prasad R. Alkaline phosphatase: an overview. Indian J Clin Biochem. 2014;29(3):269-278.
3. Kaplan MM. Alkaline phosphatase. Gastroenterology. 1972;62(3):452-468.
4. Whyte MP. Physiological role of alkaline phosphatase explored in hypophosphatasia. Ann N Y Acad Sci. 2010;1192:190-200.
5. Fishman WH, Inglis NI, Green S, et al. Immunohistochemical localization of intestinal alkaline phosphatase in human tissues. Am J Clin Pathol. 1995;103(3):320-324.
6. Kokawa K, Shikone T, Otani T, et al. Apoptosis and the expression of Bax and Bcl-2 in hyperplasia and adenocarcinoma of the uterine endometrium. Hum Reprod. 2001;16(10):2211-2218.
7. Green RM, Flamm S. AGA technical review on the evaluation of liver chemistry tests. Gastroenterology. 2002;123(4):1367-1384.
8. Poupon R, Chazouillères O, Balkau B, Poupon RE. Clinical and biochemical expression of the histopathological lesions of primary biliary cirrhosis. J Hepatol. 1999;30(3):408-412.
9. Pratt DS, Kaplan MM. Evaluation of abnormal liver-enzyme results in asymptomatic patients. N Engl J Med. 2000;342(17):1266-1271.
10. Lindor KD, Bowlus CL, Boyer J, Levy C, Mayo M. Primary biliary cholangitis: 2018 practice guidance from the American Association for the Study of Liver Diseases. Hepatology. 2019;69(1):394-419.
11. Singer FR, Bone HG III, Hosking DJ, et al. Paget's disease of bone: an endocrine society clinical practice guideline. J Clin Endocrinol Metab. 2014;99(12):4408-4422.
12. Kwo PY, Cohen SM, Lim JK. ACG clinical guideline: evaluation of abnormal liver chemistries. Am J Gastroenterol. 2017;112(1):18-35.