Kalp-damar hastalıkları, dünya çapında ölüm nedenlerinin başında gelir ve yüksek kolesterol, bu hastalıkların en önemli risk faktörlerinden biridir. Modern tıpta, yüksek kolesterolü düşürmek için statin adı verilen ilaçlar altın standart tedavi olarak kullanılmaktadır. Milyonlarca insan günlük olarak statin kullanarak kalp sağlığını korumaya çalışır. Ancak çoğu kişinin bilmediği önemli bir gerçek var: Statinler kolesterolü düşürürken, aynı zamanda vücudun hayati öneme sahip bir molekülünün, Koenzim Q10'un (CoQ10) üretimini de engellemektedir. Bu durum, özellikle uzun süreli statin kullanımında ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu yazıda, yüksek kolesterolün ne olduğunu, statinlerin nasıl çalıştığını, CoQ10'un vücuttaki kritik rolünü ve neden statin kullanan herkesin mutlaka CoQ10 takviyesi alması gerektiğini bilimsel veriler ışığında inceleyeceğiz.
1.Hiperlipidemi Nedir?
Hiperlipidemi, kanda lipid (yağ) seviyelerinin normalin üzerinde olması durumudur. Lipidler, kolesterol ve trigliseritler olmak üzere iki ana grupta değerlendirilir. Kolesterol, hücre zarlarının yapısında, hormon sentezinde ve safra asitlerinin üretiminde rol oynayan önemli bir moleküldür, ancak fazlası damar sağlığı için tehlikelidir. Trigliseritler ise vücudun enerji deposu olarak görev yapar. Kan lipid profilinde dört temel parametre ölçülür: Total kolesterol, LDL kolesterol (kötü kolesterol), HDL kolesterol (iyi kolesterol) ve trigliseritler.
LDL kolesterol, düşük yoğunluklu lipoprotein olarak bilinir ve damar duvarlarına yapışarak ateroskleroz (damar sertliği) gelişimine yol açar. Bu nedenle "kötü kolesterol" olarak adlandırılır. LDL kolesterolün yükselmesi, kalp krizi ve inme riskini doğrudan artırır. HDL kolesterol ise yüksek yoğunluklu lipoprotein olup damarlardan kolesterolü toplayarak karaciğere taşır ve vücuttan atılmasını sağlar. Bu koruyucu rolü nedeniyle "iyi kolesterol" olarak bilinir ve yüksek HDL seviyeleri kalp-damar sağlığı için faydalıdır. Trigliseritlerin yükselmesi de kardiyovasküler risk faktörüdür ve özellikle metabolik sendrom ve diyabetle ilişkilidir.
Hiperlipidemi, primer (birincil) ve sekonder (ikincil) olmak üzere ikiye ayrılır. Primer hiperlipidemi, genetik faktörlere bağlı olarak ortaya çıkar ve ailevi hiperkolesterolemi gibi kalıtsal bozuklukları içerir. Sekonder hiperlipidemi ise diyabet, hipotiroidi, obezite, kronik böbrek hastalığı gibi altta yatan başka bir hastalığa veya bazı ilaçların kullanımına bağlı olarak gelişir. Yaşam tarzı faktörleri, özellikle yüksek doymuş yağ ve trans yağ tüketimi, hareketsiz yaşam, sigara ve aşırı alkol kullanımı da hiperlipidemiyi tetikler veya şiddetlendirir (1).
2. Ailevi Hiperkolesterolemi Nedir?
Ailevi hiperkolesterolemi (FH), LDL kolesterol seviyelerinin genetik nedenlerle son derece yüksek olduğu kalıtsal bir hastalıktır. Bu durum, LDL reseptör genindeki mutasyonlardan kaynaklanır ve vücudun kanındaki LDL kolesterolü temizleme kapasitesini ciddi şekilde bozar. Heterozigot FH (anne veya babadan tek gen mutasyonu) yaklaşık 200-500 kişide 1'inde görülürken, homozigot FH (her iki ebeveynden de gen mutasyonu) çok daha nadirdir, yaklaşık 1 milyon kişide 1'ini etkiler.
Heterozigot FH'li kişilerde LDL kolesterol seviyeleri genellikle 190-400 mg/dL arasındadır, normal değer 100 mg/dL'nin altı olmalıdır. Homozigot FH ise çok daha ciddidir ve LDL kolesterol seviyeleri 400-1000 mg/dL'ye kadar çıkabilir. Bu hastalığın en önemli özelliği, çocukluk çağından itibaren aterosklerozun başlaması ve erken yaşta kalp-damar hastalıklarına yol açmasıdır. Tedavi edilmezse, heterozigot FH'li erkeklerde 40'lı yaşlarda, kadınlarda 50'li yaşlarda kalp krizi riski dramatik şekilde artar. Homozigot FH'de ise tedavi edilmezse çocukluk veya ergenlik döneminde kalp krizi görülebilir.
Ailevi hiperkolesteroleminin fiziksel bulguları arasında ksantomlar (tendonda, özellikle aşil tendonunda kolesterol birikimi nedeniyle şişlikler), ksantelazma (göz kapaklarında sarımsı kolesterol plakaları) ve korneal arkus (gözün siyah tabakası etrafında beyaz halka) bulunur. Aile öyküsü çok önemlidir; ailede erken yaşta kalp krizi, ani ölüm veya yüksek kolesterol öyküsü varsa mutlaka FH açısından değerlendirilmelidir. FH tanısı konulduğunda, agresif tedavi gereklidir ve genellikle yüksek doz statinler, diğer lipid düşürücü ilaçlar ve yeni nesil PCSK9 inhibitörleri kombinasyonu kullanılır (2).
3.Ne Zaman Kolesterol İlacı Başlamak Gerekir?
Kolesterol yönetiminde, sadece kolesterol seviyesi değil, kişinin genel kardiyovasküler risk profili de dikkate alınır. Güncel kılavuzlara göre, total kolesterol 200 mg/dL'nin altında olmalı, LDL kolesterol idealinde 100 mg/dL'nin altında tutulmalı, HDL kolesterol erkeklerde 40 mg/dL, kadınlarda 50 mg/dL'nin üzerinde olmalı ve trigliseritler 150 mg/dL'nin altında olmalıdır.
İlaç tedavisine başlama kararı, birkaç faktöre bağlıdır. Birincil olarak LDL kolesterol seviyesi önemlidir; LDL 190 mg/dL ve üzerindeyse, genellikle doğrudan ilaç tedavisi başlanır çünkü bu seviye genetik hiperlipidemiye işaret edebilir. Diyabet hastaları, özellikle 40-75 yaş arası olanlar, LDL seviyeleri ne olursa olsun genellikle statin tedavisi almalıdır çünkü diyabet başlı başına yüksek kardiyovasküler risk taşır. Bilinen kalp-damar hastalığı öyküsü varsa, yani daha önce kalp krizi, stent, bypass ameliyatı, inme veya periferik arter hastalığı geçirmişse, LDL seviyesi ne olursa olsun mutlaka statin tedavisi gereklidir ve hedef LDL genellikle 70 mg/dL'nin altına çekilmelidir.
10 yıllık kardiyovasküler risk hesaplaması, yaş, cinsiyet, total kolesterol, HDL kolesterol, kan basıncı, diyabet ve sigara kullanımı gibi faktörleri dikkate alarak yapılır. Eğer 10 yıllık risk %7,5-10'un üzerindeyse, yaşam tarzı değişiklikleriyle birlikte ilaç tedavisi değerlendirilir. Risk %20'nin üzerindeyse, kesinlikle ilaç tedavisi önerilir. Ancak ilaç tedavisinden önce veya tedaviye ek olarak, yaşam tarzı değişiklikleri her zaman temel tedavinin parçasıdır. Bunlar arasında sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz, kilo kaybı, sigara bırakma ve alkol tüketiminin sınırlandırılması yer alır (3).
4.Akdeniz Tipi Beslenme ile Kolesterol Düşürülebilir mi?
Akdeniz diyeti, kalp-damar sağlığı için bilimsel olarak en çok desteklenen beslenme modelidir. Adını Akdeniz havzası ülkelerinin geleneksel beslenme alışkanlıklarından alan bu diyet, yüksek oranda bitkisel gıda, sağlıklı yağlar ve az miktarda işlenmiş gıda içerir. Akdeniz diyetinin temel bileşenleri arasında bol miktarda sebze ve meyve, tam tahıllar, baklagiller, kuruyemişler ve tohumlar, zeytinyağı (ana yağ kaynağı olarak), orta miktarda balık ve deniz ürünleri, az miktarda kümes hayvanları, yumurta ve süt ürünleri, çok az kırmızı et, minimal işlenmiş gıda ve şeker, orta düzeyde şarap tüketimi (isteğe bağlı) bulunur.
Akdeniz diyeti, kolesterol seviyelerini düşürmede son derece etkilidir. Zeytinyağındaki tekli doymamış yağlar, LDL kolesterolü düşürürken HDL kolesterolü korur veya artırır. Baklagiller ve tam tahıllardaki çözünür lifler, kolesterolün bağırsaklardan emilimini azaltır ve dışkıyla atılımını artırır. Kuruyemişler, özellikle ceviz ve badem, omega-3 yağ asitleri ve bitki sterolleri içererek kolesterolü düşürür. Yağlı balıklar, omega-3 yağ asitleri (EPA ve DHA) açısından zengindir ve trigliseritleri düşürür, HDL'yi artırır ve anti-inflamatuar etki gösterir. Meyveler ve sebzeler, antioksidanlar, polifenoller ve fitokimyasallar içererek oksidatif stresi azaltır ve damar sağlığını korur.
Yapılan çalışmalar, Akdeniz diyetinin kardiyovasküler olayları (kalp krizi, inme) %30'a kadar azalttığını göstermiştir. PREDIMED çalışması, zeytinyağı veya kuruyemişle zenginleştirilmiş Akdeniz diyetinin, düşük yağlı diyete kıyasla kardiyovasküler olayları önemli ölçüde azalttığını ortaya koymuştur. Akdeniz diyeti ayrıca inflamasyonu azaltır, kan şekerini düzenler, kilo kaybına yardımcı olur ve genel sağlık için sayısız fayda sağlar. Bu nedenle, hem hiperlipidemi tedavisinde hem de korunmada, ilaç tedavisine ek olarak veya hafif vakalarda tek başına Akdeniz tipi beslenme şiddetle önerilir (4).
5.Statin Nedir? Ne Zaman Kullanılmalıdır?
Statinler, kolesterol düşürücü ilaçların en etkili ve en yaygın kullanılan grubudur. İlk statin olan lovastatin 1987'de onaylanmış ve o zamandan beri milyonlarca insan tarafından kullanılarak sayısız kalp krizinin ve ölümün önlenmesinde kritik rol oynamıştır. Günümüzde kullanılan başlıca statinler arasında atorvastatin, rosuvastatin, simvastatin, pravastatin, lovastatin ve fluvastatin bulunur.
Statinlerin etki mekanizması, karaciğerde kolesterol sentezinin kilit enzimi olan HMG-CoA redüktazı inhibe etmesidir. Kolesterol, vücutta mevalonat yolu adı verilen bir metabolik yol aracılığıyla sentezlenir. Bu yolun hız sınırlayıcı basamağında HMG-CoA (3-hidroksi-3-metilglutaril-koenzim A), HMG-CoA redüktaz enzimi tarafından mevalonata dönüştürülür. Statinler, yapısal olarak HMG-CoA'ya benzedikleri için bu enzime bağlanır ve onun işlevini bloke eder. Böylece karaciğerde kolesterol üretimi azalır.
Karaciğer hücreleri, kolesterol üretimi azaldığında, kan dolaşımından daha fazla kolesterol almak için hücre yüzeylerinde daha fazla LDL reseptörü üretir. Bu reseptörler, kandaki LDL kolesterolü yakalar ve hücre içine alır, böylece kan LDL kolesterol seviyesi düşer. Statinler, LDL kolesterolü %20-60 oranında düşürebilir, doz ve statin türüne bağlı olarak. Ayrıca trigliseritleri %10-30 azaltır ve HDL kolesterolü %5-15 artırabilir. Statinlerin kolesterol düşürücü etkilerinin ötesinde, "pleiotropik etkiler" olarak adlandırılan ek faydaları da vardır: damar duvarlarındaki inflamasyonu azaltır, endotel fonksiyonunu iyileştirir, plak stabilizasyonu sağlar ve tromboz riskini azaltır.
Statinler genellikle iyi tolere edilir ve güvenli ilaçlardır. Ancak bazı yan etkiler görülebilir. En yaygın yan etki kas ağrısı ve krampıdır (miyalji), %5-10 hastada görülür. Daha nadir ancak ciddi bir yan etki rabdomiyoliz (kas dokusunun yıkımı) olup acil müdahale gerektirir. Karaciğer enzimlerinde hafif yükselme görülebilir, bu nedenle periyodik karaciğer fonksiyon testleri yapılır. Yeni başlayan diyabet riski hafif artabilir, özellikle prediyabetik kişilerde. Bilişsel yan etkiler (hafıza problemleri, konsantrasyon güçlüğü) nadir olarak bildirilmiştir ancak kesin ilişki kanıtlanmamıştır (5).
6.Neden Statin Alırken CoQ10 Kullanmak Gerekir?
İşte kritik nokta buradadır: Statinler kolesterol sentezini bloke ederken, aynı yolda üretilen başka bir hayati molekülün, Koenzim Q10'un (CoQ10) üretimini de engellemektedir. Bu durum, statin kullanan hastalarda ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir ve statin yan etkilerinin birçoğunun temel nedenidir.
7.CoQ10 Nedir ve Neden Önemlidir?
Koenzim Q10 (ayrıca ubichinon olarak da bilinir), vücudun her hücresinde bulunan, özellikle mitokondrilerde yoğunlaşan, vitamin benzeri bir moleküldür. Mitokondri, hücrenin enerji santralıdır ve CoQ10, mitokondride enerji üretiminin kritik bir bileşenidir. Hücrelerimizin kullandığı enerji molekülü olan ATP'nin (adenozin trifosfat) üretimi için CoQ10 şarttır. CoQ10 olmadan hücreler yeterli enerji üretemez ve fonksiyonları bozulur.
Kalp kası, vücuttaki en fazla enerji tüketen dokudur çünkü durmaksızın çalışır. Bu nedenle kalp dokusu, en yüksek CoQ10 konsantrasyonuna sahiptir. Benzer şekilde karaciğer, böbrekler ve iskelet kasları gibi yüksek enerji gerektiren organlar da bol miktarda CoQ10 içerir. CoQ10'un iki temel fonksiyonu vardır: enerji üretimi ve antioksidan koruma. Enerji üretiminde, elektron taşıma zincirinde kritik rol oynar ve ATP sentezini mümkün kılar. Antioksidan olarak ise, hücreleri serbest radikallerin zararlı etkilerinden korur ve oksidatif stresi azaltır. CoQ10, E vitamini gibi diğer antioksidanları da yeniden aktive ederek antioksidan savunmayı güçlendirir.
8.Statinler CoQ10 Üretimini Nasıl Engeller?
Kolesterol ve CoQ10, aynı biyokimyasal yolda, mevalonat yolu aracılığıyla üretilir. Her iki molekül de aynı başlangıç maddesinden (HMG-CoA) sentezlenir. Statinler HMG-CoA redüktazı bloke ettiğinde, hem kolesterol hem de CoQ10 üretimi azalır. Araştırmalar, statin tedavisinin vücut CoQ10 seviyelerini %25-50 oranında azaltabildiğini göstermiştir. Bu azalma, statin dozu ve tedavi süresine bağlıdır; yüksek doz statinler ve uzun süreli kullanım, daha fazla CoQ10 kaybına yol açar.
9.CoQ10 Eksikliğinin Sonuçları Nelerdir?
Statin kullanımına bağlı CoQ10 eksikliği, birçok yan etkinin temelinde yatar. Kas ağrısı ve güçsüzlük, statin kullanımının en yaygın yan etkisidir ve çoğu vakada CoQ10 eksikliğine bağlıdır. Kaslar yüksek enerji gerektirir ve CoQ10 azaldığında kas hücreleri yeterli enerji üretemez, bu da ağrı, kramp ve güçsüzlüğe yol açar. Yorgunluk ve enerji düşüklüğü de yaygındır çünkü tüm vücut hücreleri enerji üretiminde zorlanır. Kalp fonksiyonunda bozulma görülebilir; kalp kası sürekli çalıştığı için CoQ10'a en fazla ihtiyaç duyan dokudur ve eksiklikte kalp fonksiyonları zayıflar, kalp yetmezliği riski artabilir. Bilişsel fonksiyonlarda azalma, hafıza ve konsantrasyon problemleri ortaya çıkabilir çünkü beyin dokusu da yüksek enerji gerektirir. Oksidatif stres artar ve hücresel hasar birikir çünkü antioksidan savunma zayıflar.
10.CoQ10 Takviyesinin Faydaları Nelerdir?
Yapılan çalışmalar, statin kullanan hastalarda CoQ10 takviyesinin birçok fayda sağladığını göstermiştir. Kas ağrısı ve yorgunluk önemli ölçüde azalır veya tamamen ortadan kalkar. Bir meta-analizde, CoQ10 takviyesinin statin kaynaklı miyaljiyi %40-50 oranında azalttığı gösterilmiştir. Enerji seviyeleri artar ve genel yaşam kalitesi iyileşir. Kalp fonksiyonları desteklenir; özellikle kalp yetmezliği olan hastalarda CoQ10 takviyesi kalp pompasının gücünü artırır ve semptomları azaltır. Kan basıncı hafifçe düşebilir çünkü CoQ10 endotel fonksiyonunu iyileştirir. Egzersiz kapasitesi artar ve kas gücü iyileşir. Antioksidan koruma güçlenir ve oksidatif stres azalır (5).
11.Önerilen CoQ10 Dozu ve Kullanımı Nedir?
Statin kullanan kişiler için önerilen CoQ10 dozu günde 100-200 mg'dır. Kalp yetmezliği veya ciddi kas ağrısı olan hastalarda doz 200-300 mg'a çıkarılabilir. CoQ10 yağda çözünen bir molekül olduğu için, yemeklerle birlikte, özellikle yağ içeren öğünlerle alındığında emilimi artar. Ubichinol formu, ubichinon formuna göre daha iyi emilir ve daha biyoaktiftir, özellikle yaşlılar ve emilim sorunu olanlar için tercih edilir. CoQ10 takviyesi genellikle çok güvenlidir ve ciddi yan etkileri yoktur. Hafif mide bulantısı, ishal veya iştahsızlık nadir olarak görülebilir. Kan sulandırıcı (varfarin) kullananlar dikkatli olmalı çünkü CoQ10 warfarinin etkisini azaltabilir, bu nedenle doktor gözetiminde kullanılmalıdır.
Sonuçta;
Hiperlipidemi ve yüksek kolesterol, kalp-damar hastalıklarının en önemli risk faktörlerinden biridir. Genetik nedenli ailevi hiperkolesterolemi özellikle tehlikelidir ve erken ve agresif tedavi gerektirir. Kolesterol düşürücü tedavide, Akdeniz tipi beslenme gibi yaşam tarzı değişiklikleri temel tedavinin parçası olmalı, ancak birçok hastada ilaç tedavisi kaçınılmazdır. Statinler, kolesterol düşürmede son derece etkili ilaçlardır ve sayısız kalp krizi ve ölümün önlenmesinde kritik rol oynarlar.
Ancak statinlerin önemli bir yan etkisi vardır: vücudun hayati öneme sahip CoQ10 molekülünün üretimini engellerler. CoQ10 eksikliği, kas ağrısı, yorgunluk, kalp fonksiyon bozuklukları ve diğer yan etkilere yol açar. Bu nedenle, statin kullanan her hastanın mutlaka CoQ10 takviyesi alması gerekir. CoQ10 takviyesi, statin yan etkilerini önemli ölçüde azaltır, enerji seviyelerini artırır, kalp sağlığını destekler ve genel yaşam kalitesini iyileştirir.
Statin tedavisi alan hastalar, günde 100-200 mg CoQ10 takviyesi almalı, tercihen ubichinol formu tercih etmeli ve yağ içeren öğünlerle birlikte kullanmalıdır. Ayrıca Akdeniz tipi beslenme, düzenli egzersiz, sigara bırakma ve stres yönetimi gibi yaşam tarzı değişiklikleri kalp sağlığını destekler. Unutmayın, statinler hayat kurtarıcı ilaçlardır ancak CoQ10 desteği ile birlikte kullanıldığında hem daha etkili hem de daha güvenlidir
Referanslar
- Nelson RH. Hyperlipidemia as a risk factor for cardiovascular disease. Prim Care. 2013;40(1):195-211. doi:10.1016/j.pop.2012.11.003
- Sturm AC, Knowles JW, Gidding SS, et al. Clinical genetic testing for familial hypercholesterolemia: JACC Scientific Expert Panel. J Am Coll Cardiol. 2018;72(6):662-680. doi:10.1016/j.jacc.2018.05.044
- Grundy SM, Stone NJ, Bailey AL, et al. 2018 AHA/ACC/AACVPR/AAPA/ABC/ACPM/ADA/AGS/APhA/ASPC/NLA/PCNA Guideline on the Management of Blood Cholesterol. Circulation. 2019;139(25):e1082-e1143. doi:10.1161/CIR.0000000000000625
- Estruch R, Ros E, Salas-Salvadó J, et al. Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet supplemented with extra-virgin olive oil or nuts. N Engl J Med. 2018;378(25):e34. doi:10.1056/NEJMoa1800389
- Banach M, Serban C, Sahebkar A, et al. Effects of coenzyme Q10 on statin-induced myopathy: a meta-analysis of randomized controlled trials. Mayo Clin Proc. 2015;90(1):24-34. doi:10.1016/j.mayocp.2014.08.021