Mikroplastikler günümüzde küresel bir çevre ve halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Plastik üretiminin son 30 yılda hızla artmasıyla birlikte çevresel mikroplastik kirliliği de artış göstermiştir. Bu parçacıklar artık su, toprak, hava ve gıda kaynaklarında yaygın olarak tespit edilmekte ve insan sağlığı üzerinde potansiyel riskler oluşturmaktadır.
1.Mikroplastik Nedir?
Mikroplastikler, boyutu 5 milimetreden küçük olan plastik parçacıklar olarak tanımlanmaktadır (1). Suda çözünmeyen, düzgün şekilli veya şekilsiz polimerik parçacıklardan oluşmaktadır. Daha küçük boyuttaki 1 nanometre ile 1 mikrometre arasındaki parçacıklar ise nanoplastik olarak adlandırılmaktadır (1). Bu parçacıkların çok küçük boyutları nedeniyle gözle görülmeleri oldukça zordur ve çevresel ortamlarda kolay bir şekilde dağılabilmektedirler.
Oluşum şekillerine göre mikroplastikler iki ana kategoriye ayrılmaktadır:
Primer Mikroplastikler: Doğrudan 5 milimetreden küçük olarak üretilen plastiklerdir. Kozmetik ürünleri, kişisel bakım ürünleri, deterjan ve boya gibi ürünlere kasıtlı olarak ilave edilen mikroboncuk adı verilen küçük plastik parçacıklardır (1). Bu mikroboncuklar raf ömrünü uzatma, hacim artırma ve aşındırma gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Genellikle tek kullanımlık su şişelerinin yapımında kullanılan polietilen tereftalattan (PET) üretilmektedir (3).
Sekonder Mikroplastikler: Büyük plastik atıkların güneş ışığı, rüzgar, akışlar, canlılar ve dalga gibi dış faktörlerin etkisiyle fiziksel olarak küçük parçacıklara ayrılması sonucu oluşan düzensiz plastik parçalarıdır (1). Pet şişeler, plastik poşetler, kasalar, halatlar ve ağlar gibi büyük plastik ürünlerin zamanla bozunmasıyla meydana gelmektedir.
2.Mikroplastiklerin Kaynakları Nelerdir?
Plastik üretimi ve atık miktarının artışı ile mikro plastik kirliliği de artmaktadır. 2050 yılına kadar dünya genelinde plastik üretiminin iki katına çıkması öngörülmektedir (1). Farklı endüstri dalları tarafından oluşturulan plastik atık yüzdeleri incelendiğinde, ambalaj endüstrisi %39,9 ile birinci sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla %19,7 ile inşaat, %8,9 ile otomotiv, %5,8 ile elektrik ve elektronik, %3,3 ile tarım ve %22,4 ile diğer sektörler takip etmektedir (1).
Araç lastiklerinin aşınması nano- ve mikro plastiklerin en önemli kaynaklarından birini teşkil etmektedir (1). Dünyada artan araç sayısı ve yolculuk süreleri nedeniyle lastiklerden kaynaklanan plastik parçacıklar önemli bir çevresel sorun oluşturmaktadır.
Tekstil ürünleri, balıkçılık faaliyetleri, tarım, sanayi ve kentsel atıklar mikro plastiklerin çevreye yayılmasına neden olmaktadır (2). Plastik örtü filmler, plastik poşetler ve şişeler gibi kentsel atıklar ile balıkçılık faaliyetleri sonucu oluşan atıklar ikincil mikro plastik kaynaklarını meydana getirmektedir (1).
Arıtma tesislerinde endüstriyel ve evsel atık sulardaki mikroplastiklerin %85-95'i giderilebilmekte, ancak %5-17'si çevreye salınmaktadır (1). Bu durum mikro plastiklerin su kaynaklarına karışmasına ve dolayısıyla besin zincirine girmesine neden olmaktadır. Çevreye salınan mikro plastikler nehir, göl, deniz ve okyanus sularına karışmakta ve su ekosistemi içindeki canlılar tarafından yutulmaktadır (8).
3.Gıdalarda Mikroplastik Var Mıdır?
Mikroplastikler farklı gıda kaynakları aracılığıyla insan vücuduna girebilmektedir. Gıdalara mikroplastik bulaşması ürünlerin üretim süreçleri, paketlemede kullanılan ambalajlar ve ürünün tüketimi esnasında olabilmektedir (1).
a.Deniz Ürünleri
Okyanus ve denizlerde yüksek miktarda mikro plastik kirliliği bulunmaktadır. Mikro plastikler besin zincirine dahil olmakta ve deniz canlıları tarafından yanlışlıkla besin sanılarak yutulmaktadır. Türkiye'de yapılan çalışmalarda incelenen balıkların %90'ının midesinde mikroplastik tespit edilmiştir (3). Midye, istiridye, kefal, barbun ve karides gibi deniz ürünleri özellikle yüksek risk taşımaktadır.
Kabuklu deniz ürünleri olan midye ve istiridye filtre beslenme yöntemi kullandıkları için mikro plastik birikimi açısından daha yüksek risk oluşturmaktadır (8). Türkiye'nin çeşitli illerinde satılan midye dolmalarda yapılan çalışmada midye dolma başına ortalama 0,6 adet mikro plastik tespit edilmiştir (1). Deniz canlılarında görülen mikro plastikler 13 farklı polimer tipinde bulunmakta ve en fazla bulunan polimer tipi tek kullanımlık plastiklerin üretiminde kullanılan ürünlerdir (8).
b.İçme Suları
İçme suları mikro plastik maruziyetinin önemli kaynaklarından biridir. Plastik su kapları ve plastik çay poşetleri mikro plastikler için potansiyel kaynak oluşturmaktadır (1). Şişelenmiş sularda yüksek miktarlarda mikro plastik tespit edilmiştir (3). Almanya'daki marketlerden alınan 32 gazlı su örneğinin litresinde 2.649 adede kadar mikro plastik bulunmuştur (8).
Poşet çaylarda yapılan bir araştırmada, bir demlik poşetinden binlerce mikro plastik parçacığının içeceğe geçtiği tespit edilmiştir (3). Poşet çaylardaki naylon ve polietilen tereftalat poşet malzemesinden milyarlarca nano plastiğin içilen çaya geçebildiği gösterilmiştir (1).
c.Meyve ve Sebzeler
Tarım topraklarında biriken mikro plastiklerle sulanan mahsullerin tüketimi oral maruziyet kaynaklarından biridir (1). Bitkiler kökleri aracılığıyla mikro plastiklerden daha küçük nano plastikleri emebilmekte ve bu durum gıdalara mikro plastik bulaşmasına neden olmaktadır (8). Meyve ve sebzeler üzerinde yapılan araştırmalara göre elmalarda gram başına ortalama 195.500 parçacık, brokoli ve havuçlarda ise 100.000'den fazla plastik parçacık tespit edilmiştir (8).
d.Diğer Gıdalar
Sofra tuzu önemli bir mikro plastik kaynağıdır. Türkiye'de incelenen 16 sofra tuzunun kilogramında 16 ila 84 adet arasında plastik parçacığı saptanmıştır (8). Bir yetişkinin 1 yılda sadece tuz kaynaklı yuttuğu mikro plastik parçacığı sayısının 200'den fazla olduğu hesaplanmıştır (8).
Bal, şeker, süt ürünleri, et ürünleri ve ambalajlı gıdalar mikro plastik içerme riski taşıyan diğer gıdalar arasında bulunmaktadır (1, 8). Test edilen proteinli gıda örneklerinin yaklaşık %90'ında mikro plastik bulunduğu ortaya çıkmıştır (8). İşlenmiş gıdalar, fabrikada geçtiği birçok aşama nedeniyle daha fazla mikro plastik içerme riski taşımaktadır (8).
4.Mikroplastiklerin Vücuda Giriş Yolları Nelerdir?
Mikroplastikler vücuda oral (sindirim sistemi), inhalasyon (solunum sistemi) ve dermal (cilt teması) yollarla girebilmektedir (1, 2). İnsanlar farklı gıda kaynakları ve içme suları aracılığıyla maruz kaldıkları nano- ve mikroplastikleri bünyelerinde biriktirebilmektedir (1).
5.Mikroplastiklerin Vücuda Etkileri Nelerdir?
Amsterdam Vrije Üniversitesi'nde 22 bağışçı üzerinde yapılan araştırmada, kan örneklerinin %77'sinde ölçülebilir miktarda mikroplastik tespit edilmiştir (5). Yapılan çalışmalarda mikroplastiklerin insan kanında, akciğerlerde, kalp dokusunda ve doğmamış bebeklerin plasentasında bulunduğu gösterilmiştir (3).
Boyutu 100 mikrometreden küçük olan mikroplastiklerin vücuttaki bariyerleri geçerek karaciğer, böbrek ve beyin dokusunda biriktiği tespit edilmiştir (2). Beyin dokusundaki mikroplastik konsantrasyonunun karaciğer ve böbreğe kıyasla 7 ila 30 kat daha fazla olduğu ve 2016-2024 yılları arasında beyin dokusundaki mikroplastik miktarının %50 oranında arttığı belirlenmiştir (7).
a.Kardiyovasküler Etkileri
Şah damarı tıkanıklığı olan 257 hasta üzerinde yapılan çalışmada, hastaların 150'sinin şah damarında mikro plastik bulunmuştur. Mikro plastik bulunan grup, bulunmayan gruba göre 4,5 kat daha fazla inme, kalp krizi ve ölüm riski göstermiştir (6).
b.Endokrin Sistem Etkileri
Mikroplastikler endokrin sistemi etkileyerek hormonal dengesizliklere yol açabilmektedir (2). 2024 yılında yayımlanan bir çalışmada, kadınlardan alınan foliküler sıvı örneklerinin %70'inden fazlasında mikroplastik tespit edilmiş ve mikroplastik yoğunluğu arttıkça yumurta kalitesinin ve döllenme oranlarının düştüğü gözlemlenmiştir (4).
c.Diğer Sistemik Etkiler
İnsanlar nano- ve mikro plastiklere maruz kaldıktan sonra oksidatif stres, sitotoksik ve nörotoksik etkiler ile bağışıklık sisteminde değişiklikler meydana gelebilmektedir (1). 2022 yılında yapılan bir araştırmada mikro plastiklerin insan hücrelerinde alerjik reaksiyonlara ve hücre ölümüne neden olduğu gösterilmiştir (3).
6.Mikroplastik Duyarlılığı açısından Riskli Yaş Grupları Var Mıdır?
a.Bebekler ve Çocuklar
Bebeklerin dışkısında yetişkinlerinkinden 10 kat daha fazla plastik parçacık bulunduğu tespit edilmiştir (5). Plastik biberonlar, plastik oyuncaklar ve ev tozu bebeklerin mikroplastiklere maruz kalma kaynaklarıdır (5). Çocuklarda fitalat düzeyi ile astım ve alerji oluşumu arasında ilişki olduğunu gösteren kanıtlar mevcuttur (1).
b.Gebelik ve Fetüs
Mikroplastiklerin plasentadan geçerek fetüse ulaşabildiği ve gelişimi olumsuz etkileyebileceği gösterilmiştir (3, 4). Anne sütünde mikroplastik tespit edilmiştir (3).
c.Yaşlılar
Yaş ilerledikçe kan-beyin bariyeri zayıflamakta ve mikroplastiklerin beyne daha kolay geçişine neden olmaktadır (7). Bağışıklık sistemi zayıflamış bireylerde mikroplastiklerin vücuttan eliminasyonu daha zor olmaktadır (7).
d.Solunum Hastalığı Olanlar
Klirens mekanizmaları zayıf olan bireylerde mikroplastikler inflamatuar yanıtlar ve solunum lezyonlarına neden olabilmektedir (1).
6.Mikroplastik Maruziyetini Azaltmak için Neler yapılabilir?
a.Su Tüketimi
Cam şişelerde satılan sular veya filtreli musluk suyu tercih edilmelidir. Paslanmaz çelik veya cam mataralar kullanılmalıdır (2, 4).
b.Gıda Saklama
Gıdaların plastik kaplarda saklanması ve ısıtılması mikroplastik maruziyetini artırmaktadır (1). Cam veya paslanmaz çelik saklama kapları tercih edilmelidir. Yiyecekler plastik kaplarda ısıtılmamalıdır (2, 4).
c.Gıda Seçimi
Ambalajsız taze sebze ve meyve tercihi yapılmalıdır. Bez çanta ile alışveriş yapılması önerilmektedir. İşlenmiş gıdalar yerine taze yemekler tercih edilmelidir (2, 4, 8).
d.İçecek Tercihleri
Poşet çay yerine yaprak çay kullanılmalıdır (3). Plastik bardaklarda sıcak içecek tüketiminden kaçınılmalıdır (2).
e.Kişisel Bakım Ürünleri
Mikro plastik içeren kozmetik ve kişisel bakım ürünlerinden kaçınılmalıdır. Ürün etiketlerinde polietilen, polipropilen gibi plastik içerikler kontrol edilmelidir (2).
Tek kullanımlık plastik ürünlerin kullanımı azaltılmalıdır. Geri dönüşüm programlarına katılım sağlanmalıdır (8).
Sonuçta;
Mikroplastikler su, gıda ve hava gibi temel kaynaklarda yaygın olarak bulunmakta ve insan sağlığı üzerinde riskler oluşturmaktadır. İnsan dışkı örneklerinde nano- ve mikroplastiklerin tespit edilmesi, maruz kalınan düzeylerin yüksek olduğunu göstermektedir (1). Mevcut veriler kardiyovasküler, endokrin, sinir sistemi ve üreme sağlığı üzerinde olumsuz etkiler göstermektedir. Bebekler, çocuklar, gebeler ve yaşlılar hassas gruplar olarak değerlendirilmektedir. Mikroplastik maruziyetinin azaltılması için bireysel önlemler ve toplumsal politika değişiklikleri gerekmektedir.
Referanslar
- T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü. Mikroplastikler Bilimsel Görüş. 2024. https://www.tarimorman.gov.tr/GKGM/Belgeler/DB_Risk_Degerlendirme/BilimselGorus/Mikroplastikler_Bilimsel_Gorus.pdf
- Memorial Şişli Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bölümü, Prof. Dr. İbrahim Şahin. Görünmez Tehdit Mikroplastiklere Dikkat. 2024. https://www.memorial.com.tr/saglik-rehberi/gorunmez-tehdit-mikroplastiklere-dikkat
- TÜBİTAK Bilim Genç. Mikroplastikler Sağlığımızı Nasıl Etkiliyor? Ağustos 2023. https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/mikroplastikler-sagligimizi-nasil-etkiliyor
- Medical Park Bahçelievler Hastanesi Kadın Hastalıkları, Doğum ve Tüp Bebek Bölümü, Doç. Dr. Şefik Gökçe. Mikroplastikler anne karnına kadar ulaştı. Sabah Gazetesi, Kasım 2025. https://www.sabah.com.tr/saglik/2025/11/21/mikroplastikler-anne-karnina-kadar-ulasti
- Amsterdam Vrije Üniversitesi, Prof. Dick Vethaak. İnsan kanında plastik görülmesi ne anlama geliyor? Anadolu Ajansı, 2022. https://www.aa.com.tr/tr/cevre/insan-kaninda-plastik-gorulmesi-ne-anlama-geliyor/2552205
- Prof. Dr. Ali Rıza Altay (Acıbadem Üniversitesi). Mikroplastikler inme ve kalp krizi riskini arttırıyor. Öğretmenler Sitesi, Eylül 2024. https://www.ogretmenlersitesi.com/mikroplastikler-inme-ve-kalp-krizi-riskini-arttiriyor
- Prof. Dr. Mustafa Özdoğan (Kalıtsal Kanserler Derneği Başkanı). Araştırma: İnsan beyninde biriken mikroplastik miktarı artıyor. Nature Medicine referanslı makale yorumu. Herkes Duysun, Nisan 2025. https://www.herkesduysun.com/saglik/arastirma-insan-beyninde-biriken-mikroplastik-miktari-artiyor-684438
- Bihaber. Mikroplastikler Soframızda: Gıdalardan Bedenimize Nasıl Geçiyor? Eylül 2025. https://bihaber.tr/mikroplastikler/