Ürik asit, pürin metabolizmasının son ürünü olan bir organik bileşiktir. İnsan vücudunda doğal olarak bulunan ürik asit, pürinlerin xantin oksidaz enzimi aracılığıyla metabolize edilmesi sonucu oluşur¹. Normal fizyolojik koşullarda ürik asit, vücudun antioksidan savunma sisteminin önemli bir parçasıdır ve serbest radikallere karşı koruyucu etki gösterir².
Ürik asidin yaklaşık %70'i endojen kaynaklardan, %30'u ise diyetle alınan pürinlerden kaynaklanır³. Vücutta üretilen ürik asidin büyük bir kısmı böbrekler aracılığıyla idrarla atılırken, küçük bir bölümü bağırsak yoluyla elimine edilir⁴.
1.Ürik Asit Nasıl Oluşur?
Ürik asit oluşum süreci karmaşık bir biyokimyasal süreçtir. Pürinler önce hipoksantin'e, daha sonra ksantin'e ve son olarak ksantin oksidaz enzimi aracılığıyla ürik aside dönüşür⁵. Bu süreç aşağıdaki basamakları içerir:
- Endojen Üretim: Vücudun kendi hücrelerinin yıkımı sonucu açığa çıkan nükleik asitlerden
- Ekzojen Alım: Diyetle alınan pürin açısından zengin besinlerden
- De Novo Sentez: Hücrelerin kendi metabolik süreçleri sonucu oluşur.
Ksantin oksidaz enziminin aktivitesi, ürik asit üretiminin ana düzenleyicisidir ve bu enzimin bloke edilmesi, hiperurisemi tedavisinde önemli bir hedef oluşturur⁶. Diğer bir yöntem de ürik asit oluşumunu azaltmaktır.
2.Ürik Asidin Neden Önemi Vardır?
Ürik asit, vücutta çift yönlü bir role sahiptir. Fizyolojik konsantrasyonlarda antioksidan özellik göstererek nöroprotektif ve kardioprotektif etkiler sergiler⁷. Ancak serum ürik asit düzeyi 6,8 mg/dL'yi aştığında (hiperurisemi), çözünürlük sınırına yaklaşır ve kristalizasyon riski artar⁸.
Ürik asidin homeostazı, böbrek fonksiyonları, inflamatuar süreçler ve metabolik sendrom ile yakından ilişkilidir⁹. Ayrıca ürik asit düzeyleri, kardiyovasküler hastalık riski için bağımsız bir prediktör olarak kabul edilmektedir¹⁰.
3.Ürik Asit Yüksekliğinde Ne Olur?
Ürik asit yüksekliği sadece laboratuvar değerlerinde görülen bir sorun değildir; tedavi edilmediğinde hem akut hem de kronik komplikasyonlara yol açabilir. Bu komplikasyonlar kişinin yaşam kalitesini düşürürken, uzun vadede ciddi sağlık sorunlarına da neden olabilir.
Akut Komplikasyonlar
- Akut gut artrit atakları: Ürik asit kristallerinin eklemlerde birikmesi sonucu ani başlayan, genellikle gece ortaya çıkan ve oldukça şiddetli eklem ağrısına yol açan ataklardır. En sık ayak başparmağı eklemini tutar, ancak diz, ayak bileği ve diğer eklemler de etkilenebilir.
- Böbrek taşı oluşumu: Ürik asit kristalleri böbreklerde birikerek taş (nefrolitiyazis) gelişimine neden olabilir. Bu taşlar böbrek fonksiyonunu bozabilir ve şiddetli böbrek ağrılarına yol açabilir.11
Kronik Komplikasyonlar
- Kronik gut artriti: Tekrarlayan gut atakları eklem yapısında kalıcı hasara ve deformitelere yol açabilir. Bu durumda hareket kısıtlılığı ve sürekli eklem ağrısı ortaya çıkar.
- Tofüs oluşumu: Uzun süre yüksek seyreden ürik asit düzeylerinde, cilt altı dokularda sert nodüller (tofüsler) meydana gelir. Bu yapılar eklemlerde şekil bozukluklarına ve fonksiyon kaybına yol açabilir.
- Kronik böbrek hastalığı: Ürik asidin böbreklerde birikmesi zamanla böbrek fonksiyonlarının ilerleyici şekilde azalmasına neden olabilir. Bu durum kronik böbrek yetmezliğine kadar ilerleyebilir.12
- Kardiyovasküler hastalık: Hiperürisemi, hipertansiyon ve koroner arter hastalığı gibi kalp-damar hastalıklarının görülme sıklığını artırır. Bu nedenle ürik asit yüksekliği sadece eklem ve böbreklerle değil, kalp sağlığı ile de yakından ilişkilidir.
4.Gut Hastalığı Nedir?
Gut, vücutta biriken ürik asit kristallerinin eklemlerde ve çevre dokularda inflamatuar reaksiyonlara yol açması sonucu gelişen bir kristal artropatisidir¹⁴. Hastalık dört ana evrede incelenir:
a.Asemptomatik Hiperürisemi
Bu dönemde kan ürik asit düzeyi yüksektir ancak hasta herhangi bir şikâyet hissetmez. Çoğu kişi bu aşamada tesadüfen yapılan kan testlerinde ürik asit yüksekliği ile karşılaşır. İlginç şekilde, asemptomatik hiperürisemiye sahip kişilerin sadece yaklaşık %20’sinde ilerleyen yıllarda gut atağı gelişir. Yine de bu dönemde sağlıklı beslenme, su tüketiminin artırılması ve risk faktörlerinin azaltılması ileride gut gelişimini engelleyebilir.15
b. Akut Gut Artriti
Hastalık çoğunlukla bu evrede fark edilir. Aniden başlayan, şiddetli eklem ağrısı, kızarıklık ve şişlik ile karakterizedir. En sık etkilenen eklem ayak başparmağıdır (metatarsofalangeal eklem). Ağrı o kadar yoğundur ki, hasta ayağını çarşafa bile değdirmek istemez. Bu evrede ürik asit kristalleri eklem sıvısında birikir ve bağışıklık sistemi iltihap yanıtı başlatır.16
c. İnterkritikal Dönem
Bu dönem, akut ataklar arasındaki sessiz dönemdir. Hasta tamamen iyileşmiş gibi hisseder, hiçbir belirti yoktur. Ancak kandaki ürik asit yüksekliği devam ettiği için kristaller yavaş yavaş birikmeye devam eder. Eğer bu dönemde uygun tedavi ve profilaksi uygulanmazsa, atakların süresi kısalır ve sıklığı artar.17
d. Kronik Tofüslü Gut
Hastalığın en ileri evresidir. Tofüs adı verilen sert, beyazımsı nodüller cilt altında, kulak kepçesinde, dirseklerde, parmak eklemlerinde veya ayaklarda ortaya çıkar. Bunlar ürik asit kristallerinin birikiminden oluşur. Kronik tofüslü gut, eklem deformitelerine, hareket kısıtlılıklarına ve kalıcı sakatlıklara neden olabilir. Ayrıca böbreklerde hasara yol açarak kronik böbrek yetmezliği riskini artırır.18
5.Ürik Asit Yüksekliği, Şeker ve Fruktoz İlişkisi Nedir?
Fruktoz, özellikle mısır şurubu (HFCS) içeren işlenmiş gıdalarda ve gazlı içeceklerde yüksek miktarda bulunur. Karaciğerde fruktoz metabolizması sırasında ATP hızla tükenir ve AMP’ye dönüşür. AMP, pürin yıkım yoluna girerek ürik asit üretimini artırır. Bu nedenle fruktoz, diğer karbonhidratlardan farklı olarak ürik asidi doğrudan yükselten özel bir etkiye sahiptir.
Gazlı içecekler, meyve aromalı içecekler, paketli tatlılar ve fast-food ürünleri genellikle yüksek fruktozlu şeker içerir. Düzenli tüketim, ürik asit seviyelerini yükselterek gut atağı riskini artırır. Ayrıca bu gıdalar insülin direncini tetikler; insülin direnci ürik asidin böbreklerden atılımını zorlaştırır → kanda daha fazla ürik asit birikir. Yüksek fruktoz tüketimi, hem ürik asit seviyelerini artırarak hem de insülin direncini kötüleştirerek çifte etki gösterir; bu durum obezite, tip 2 diyabet, hipertansiyon ve metabolik sendrom ile ürik asit yüksekliği arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır.
6.Ürik Asit Yüksekliğinde Beslenmede Nelere Dikkat Edilmelidir?
Ürik asit yüksekliği (hiperürisemi), gut hastalığının yanı sıra böbrek taşları, kalp-damar hastalıkları ve metabolik sendrom gibi birçok sağlık sorunuyla ilişkilidir. Beslenme düzeni, ürik asit seviyelerini kontrol altına almakta en önemli basamaktır.
a.İşlenmiş Gıdalar ve Şeker Tüketimini Azaltın
Ürik asit yüksekliğinde ilk adım, rafine şeker ve işlenmiş gıdaların sınırlandırılmasıdır.
- Gazlı içecekler, meyve aromalı içecekler, paketli tatlılar ve fast-food ürünleri yüksek fruktoz içerikleri nedeniyle ürik asidi yükseltir.
- Fruktoz metabolizması sırasında ürik asit üretimi artar ve insülin direnci kötüleşir. Bu da obezite, tip 2 diyabet ve hipertansiyon gibi eşlik eden hastalık riskini yükseltir.
b. Pürinden Zengin Gıdalardan Kaçının
Pürinler, vücutta ürik asite dönüşür. Bu nedenle pürin içeriği yüksek besinler sınırlanmalıdır:
- Kırmızı et (özellikle sakatat: karaciğer, böbrek, dalak)
- Kabuklu deniz ürünleri (karides, midye, istiridye)
- Sardalya, hamsi, uskumru gibi yağlı balıklar
- Et suyu, kelle paça, kemik iliği gibi yüksek pürinli gıdalar
c.Alkol Tüketimini Azaltın
Özellikle bira ve yüksek fruktozlu likörler, ürik asidi belirgin şekilde artırır. Alkol, ürik asit atılımını azaltarak kanda birikmesine neden olur.19,20
d. Sıvı Tüketimini Artırın
Bol su içmek, ürik asidin böbreklerden atılımını kolaylaştırır. Günde en az 2–2,5 litre su önerilir. Kafeinsiz bitki çayları da destekleyici olabilir.21,22
e. Düşük Yağlı ve Bitki Ağırlıklı Beslenin
- Sebze ve meyveler: Özellikle lifli, C vitamini zengini sebze ve meyveler (brokoli, kivi, portakal) faydalıdır.
- Tam tahıllar ve baklagiller: Orta miktarda tüketilebilir.
f. Sağlıklı Kilo Yönetimi
Fazla kilolu bireylerde kilo kaybı, ürik asit seviyelerinde anlamlı azalma sağlar. Ancak hızlı kilo kaybı ürik asidi geçici olarak yükseltebilir; bu nedenle dengeli ve kademeli kilo kaybı hedeflenmelidir.
Ürik asit yüksekliğinde beslenme tedavisinin temelinde işlenmiş gıdaları ve şekeri azaltmak, pürinden zengin gıdaları sınırlamak, alkol tüketimini kısıtlamak ve su alımını artırmak yer alır. Düzenli beslenme ve yaşam tarzı değişiklikleri, ürik asit seviyelerini düşürerek gut ataklarının ve ilişkili komplikasyonların önlenmesine yardımcı olur.
7.Ürik asit Yüksekliğinde Tedavide Neler Kullanılabilir?
Gut tedavisi akut atak tedavisi ve uzun dönem ürat düşürücü tedavi olmak üzere iki ana başlıkta incelenir.
Akut Atak Tedavisi
- Kolşisin: 0.5-1 mg/gün, atak başlangıcında en etkilidir.
- NSAİİ: İndometasin, naproksen gibi seçenekler özellikle ağrılı gut ataklarında etkilidir.
- Kortikosteroidler: Ağızdan veya eklem içicuygulanabilir.23
Uzun Dönem Tedavi
- Allopurinol: Ksantin oksidaz inhibitörüdür, ilk tercih olarak kullanılır.
- Febuksostat: Allopurinol intoleransı durumunda alternatif olarak kullanılabilir.
- Probenesid: Böbrek fonksiyonları normal hastalarda ürikosurik ajan olarak kullanılır.24,25
8.Ürik Asit Kan Hedef Değerleri Ne Olmalıdır?
Serum ürik asit düzeyi tofüsü olmayan hastalarda <6 mg/dL, tofüslü hastalarda <5 mg/dL altında tutulmalıdır.26
Sonuç
Gut hastalığı ve hiperürisemi, multifaktöriyel etiyolojiye sahip, yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyen metabolik bir hastalıktır. Erken tanı, uygun medikal tedavi ve yaşam tarzı değişiklikleri ile hastalığın ilerlemesi önlenebilir ve komplikasyonlar minimize edilebilir. Beslenme modifikasyonları tek başına yeterli olmasa da, farmakolojik tedaviyi destekleyici rol oynar. Hastalık yönetiminde hasta eğitimi kritik öneme sahiptir. Düzenli doktor kontrolü, ilaç uyumu ve diyet önerilerine uyum, başarılı tedavinin temel koşullarıdır.
Referanslar
1.Maiuolo J, Oppedisano F, Gratteri S, et al. Regulation of uric acid metabolism and excretion. Int J Cardiol. 2016;213:8-14.
2.Ames BN, Cathcart R, Schwiers E, Hochstein P. Uric acid provides an antioxidant defense in humans against oxidant- and radical-caused aging and cancer. Proc Natl Acad Sci USA. 1981;78(11):6858-6862.
3. Choi HK, Liu S, Curhan G. Intake of purine-rich foods, protein, and dairy products and relationship to serum levels of uric acid. Arthritis Rheum. 2005;52(1):283-289.
4. Bobulescu IA, Moe OW. Renal transport of uric acid: evolving concepts and uncertainties. Adv Chronic Kidney Dis. 2012;19(6):358-371.
5.Peden DB, Hohman R, Brown ME, et al. Uric acid is a major antioxidant in human nasal airway secretions. Proc Natl Acad Sci USA. 1990;87(19):7638-7642.
6.Day RO, Graham GG, Hicks M, et al. Clinical pharmacokinetics and pharmacodynamics of allopurinol and oxypurinol. Clin Pharmacokinet. 2007;46(8):623-644.
7.Sautin YY, Johnson RJ. Uric acid: the oxidant-antioxidant paradox. Nucleosides Nucleotides Nucleic Acids. 2008;27(6):608-619.
8. Campion EW, Glynn RJ, DeLabry LO. Asymptomatic hyperuricemia. Risks and consequences in the Normative Aging Study. Am J Med. 1987;82(3):421-426.
9.Feig DI, Kang DH, Johnson RJ. Uric acid and cardiovascular risk. N Engl J Med. 2008;359(17):1811-1821.
10. Wannamethee SG, Shaper AG, Whincup PH. Serum urate and the risk of major coronary heart disease events. Heart. 1997;78(2):147-153.
11.Grases F, Costa-Bauza A, Prieto RM. Renal lithiasis and nutrition. Nutr J. 2006;5:23.
12.Obermayr RP, Temml C, Gutjahr G, et al. Elevated uric acid increases the risk for kidney disease. J Am Soc Nephrol. 2008;19(12):2407-2413.
13.Kang DH, Park SK, Lee IK, Johnson RJ. Uric acid-induced C-reactive protein expression: implication on cell proliferation and nitric oxide production of human vascular cells. J Am Soc Nephrol. 2005;16(12):3553-3562.
14.Richette P, Bardin T. Gout. Lancet. 2010;375(9711):318-328.
15.Campion EW, Glynn RJ, DeLabry LO. Asymptomatic hyperuricemia. Risks and consequences in the Normative Aging Study. Am J Med. 1987;82(3):421-426.
16.Roddy E, Doherty M. Epidemiology of gout. Arthritis Res Ther. 2010;12(6):223.
17.Perez-Ruiz F, Calabozo M, Pijoan JI, et al. Effect of urate-lowering therapy on the velocity of size reduction of tophi in chronic gout. Arthritis Rheum. 2002;47(4):356-360.
18.Dalbeth N, Pool B, Gamble GD, et al. Cellular characterization of the gouty tophus: a quantitative analysis. Arthritis Rheum. 2010;62(5):1549-1556.
19.Choi HK, Atkinson K, Karlson EW, et al. Purine-rich foods, dairy and protein intake, and the risk of gout in men. N Engl J Med. 2004;350(11):1093-1103.
20.Kaneko K, Aoyagi Y, Fukuuchi T, et al. Total purine and purine base content of common foodstuffs for facilitating nutritional therapy for gout and hyperuricemia. Biol Pharm Bull. 2014;37(5):709-721.
21.Zhang Y, Chen C, Choi H, et al. Purine-rich foods intake and recurrent gout attacks. Ann Rheum Dis. 2012;71(9):1448-1453.
22.Choi JWJ, Ford ES, Gao X, Choi HK. Sugar-sweetened soft drinks, diet soft drinks, and serum uric acid level: the Third National Health and Nutrition Examination Survey. Arthritis Rheum. 2008;59(1):109-116.
23.Khanna D, Fitzgerald JD, Khanna PP, et al. 2012 American College of Rheumatology guidelines for management of gout. Arthritis Care Res. 2012;64(10):1431-1446.
24. Becker MA, Schumacher HR Jr, Wortmann RL, et al. Febuxostat compared with allopurinol in patients with hyperuricemia and gout. N Engl J Med. 2005;353(23):2450-2461.
25.Perez-Ruiz F, Liote F. Lowering serum uric acid levels: what is the optimal target for improving clinical outcomes in gout? Arthritis Rheum. 2007;57(7):1324-1328.
26.Dessein PH, Shipton EA, Stanwix AE, et al. Beneficial effects of weight loss associated with moderate calorie/carbohydrate restriction, and increased proportional intake of protein and unsaturated fat on serum urate and lipoprotein levels in gout. Ann Rheum Dis. 2000;59(7):539-543.